Szkoła Podstawowa im. św. Jadwigi Królowej Polski w Lisiej Górze

PRZECIW AGRESJI

    

Istnieje kilka miedzynarodowych programów rozwijania wsród mlodziezy kompetencji spolecznych i przeciwdzialania agresji. W fazie pilotazowej znajduje sie FAUSTLOS (znaczy "otwórz dlon"), opracowany i wdrazany przez prof. dr M. Cierpka z uniwersytetu w Getyndze. Zalozeniem programu jest rozwijanie zdolnosci do empatii, ksztaltowanie umiejetnosci kontrolowania, pobudzania, gotowosci rozwiazywania problemów, a takze nabywania kompetencji w radzeniu sobie ze zloscia, gniewem, frustracja. Brak spolecznego przystosowania utrudnia przyjecie wlasciwych strategii umozliwiajacych wspólobecnosc w grupie. Zamiast postaw prospolecznych uczniowie w szkole manifestuja zachowania agresywne, pelne przemocy, poniewaz, przy braku doswiadczenia i cwiczen w zakresie kompetencji spolecznych, przynosza one szybkie rozwiazania i czesto sa aprobowane, a nawet oczekiwane przez rówiesników. Tego typu zachowanie stanowi szanse samopotwierdzenia, zwlaszcza gdy brak sukcesu szkolnego i rywalizacja doprowadzaja do odrzucenia przez zespól.

Wprowadzenie programu do przedszkoli i szkól poprzedzily odpowiednie przygotowania nauczycieli i wychowawców oraz dyskusja z rodzicami dzieci objetych badaniami. Rodzice udzielili swym dzieciom pisemnej zgody na uczestnictwo w programie. We wspólpracy z osrodkiem w Seatle przygotowano podrecznik i odpowiedni material fotograficzny. Od pazdziernika 1996 roku wprowadzone program do osmiu z szesciu przedszkoli w Getyndze, w lutym 1997 program wszedl w zycie w kolejnych pieciu szkolach i czterech przedszkolach.

Dwa razy w tygodniu w ciagu 3,5 miesiaca dzieci stykaja sie z tresciami i metodami zawartymi w programie. Faza pilotazowa dostarczyla informacji o efektywnosci programu FAUSTLOS. Po kazdej przeprowadzonej lekcji nauczycielki (bo one wciaz dominuja) wypelniaja standaryzowany kwestionariusz bedacy ocena badawcza. Wazne jest, czy wlasciwie zostaly dobrane tresci, teksty, obraz (fotografie) ilustrujace sytuacje bedace przedmiotem treningu, jak zachowywaly sie dzieci i czy rzeczywiscie dokonaly sie widoczne zmiany w ich postawach spolecznych. Dzialania sa podejmowane z mysla o ewentualnej korekcie, gdyz FAUSTLOS jest szansa prewencji w zakresie drastycznego wymiaru rzeczywistosci - brutalnosci, lamania praw czlowieka, bezbronnosci wobec nasilonej agresji i przemocy.

FAUSTLOS zwraca uwage na kilka aspektów prospolecznych zachowan, wprowadzajac odmienny sposób postepowania dla kazdego.

   1. Trening empatii

      Gotowosc wczuwania sie w sytuacje innych ludzi, widzenie problemu z róznych perspektyw. Okazuje sie, ze dziecko krzywdzone, opuszczone i zaniedbywane posluguje sie mechanizmami obronnymi uniemozliwiajacymi wspólodczuwanie badz znacznie je pomniejszajace. Gotowosc do empatii ma ogromne znaczenie dla zachowan prospolecznych i interpersonalnych strategii rozwiazywania problemu. Dlatego FAUSTLOS podkresla waznosc:
         1. - identyfikacji,
         2. - spostrzezen, iz ludzie róznorodnie reaguja i odczuwaja, znajdujac sie w tych samych sytuacjach,
         3. - zmiennosci uczuc i nastawien,
         4. - przewidywalnosci zachowan przy wlasciwym odczuwaniu zwiazku przyczynowego,
         5. - róznorodnosci ludzkich upodoban,
         6. - aktywnosci sluchania, nadawania komunikatów zwrotnych, wypowiadania sie i okreslenia wlasnych uczuc z uzyciem struktury "ja…",
         7. - wspólodczuwania zamiast taniego wspólczucia.

   2. Kontrola pobudzenia

      Gotowosc do redukowania bodzców wiaze sie z wlasciwym rozpoznaniem trudnosci i okresleniem problemu oraz drogi (sposobu) jego rozwiazywania weryfikowania. Dlatego FAUSTLOS okresla piec kroków takiego postepowania (S. Krannisch 1997):

      Krok 1.: Co jest problemem?

      Krok 2.: Jakie rozwiazanie mozna przyjac?

      Krok 3.: Przy kazdym rozwiazaniu zadajesz sobie pytania:
          * Czy jest ono bezpieczne?
          * Jak sie czuja wspóluczestnicy?
          * Czy jest to wlasciwe (fair)?
          * Czy bedzie funkcjonowac?

      Krok 4.:Przesadzasz kwestie rozwiazania i wypróbowujesz je.

      Krok 5.: Czy rozwiazanie funkcjonuje? Jezeli nie, co powinienes zrobic?

      Uczniowie postepuja droga od rozpoznawania mimiki i gestu; szukaja wskazówek do rozwiazania problemu; wczuwaja sie w sytuacje innych ludzi. Dzieki zastosowaniu burzy mózgów maja mozliwosc znalezienia wielu sposobów rozwiazan bez natychmiastowej oceny. Dochodzi do pomyslu rozwiazania oraz jego weryfikacji. Powstaje wiele fikcyjnych sytuacji problemowych, w których dzieci pozostaja w dialogu i uswiadamiaja sobie liczne mechanizmy rzadzace ludzkim zachowaniem.

      Podobna role odgrywa trening gotowosci do spolecznego zachowania, w którym moga wykorzystac poznana strategie do rozwiazywania konkretnego problemu. Tego typu sytuacje stawiaja przed uczniem nastepujace zadania:
          * podejmowanie udzialu w grze,
          * ignorowanie zaczepek,
          * umiejetnosc grzecznego przerywania,
          * serdeczne proszenie kogos o pomoc,
          * sytuacja, gdy chce sie cos miec, co do nas nie nalezy,
          * angazowanie sie w zabawe,
          * pytanie o pozwolenie,
          * usprawiedliwianie sie,
          * obrona przed naciskiem grupy,
          * doswiadczenia stawiania oporu,
          * doswiadczenia zetkniecia sie z klamstwem.

   3. Radzenie sobie ze zloscia i nienawiscia

      Uczenie techniki odprezenia psychiczno-fizycznego, samoinstruowania. Obserwuje sie kolejne kroki:
          * Jak sie czuje moje cialo?
          * Uspokój sie:
                o wez trzy razy gleboki oddech,
                o policz powoli wstecz,
                o pomysl o czyms pieknym,
                o powiedz sobie: "uspokoilem sie".
          * Zastanów sie (glosno) nad rozwiazaniem problemu.
          * Pózniej jeszcze raz sie zastanów nad rozwiazaniem.

      Konieczne staje sie rozpoznanie w mimice, gescie, glosie oznak zlosci, wscieklosci u innych i u siebie, umiejetne rozluznienie sie, uzycie wyuczonych strategii dla poradzenia sobie z drwina, krytyka, rozczarowaniem, zarzutami, oskarzeniem, konsekwencjami wlasnych czynów. 

Wspierajac dzieci w przejsciu od nowo cwiczonej gotowosci do rzeczywistego polozenia, nauczycielki uzywaja planu trzech kroków:

   1. Dzien fantazjowania - wspólne z dziecmi rozwazanie na temat gotowosci, której przyjecie bedzie celem zajec.
   2. Wzmocnienie zachowan - w ciagu calego dnia szczególna uwage zwraca sie na przejawy gotowosci i jej wzmocnienie w naturalny sposób.
  3. Przeglad zdarzen - rozmowa z dziecmi pod koniec dnia zajec, czy i kiedy potrzebna jest dana gotowosc, przypomnienie konkretnych zdarzen, omówienie zgromadzonych doswiadczen.

Uwagi koncowe:

Powolujac sie na aktualne badania prowadzone w Niemczech (U. Meier 1997) mozna podkreslic, iz:

   1. przemoc dominuje szczególne w zachowaniach chlopców i jest przez nich w pelni aprobowana,
  2. najbardziej rozpowszechniaja sie formy przemocy psychicznej, dalej fizycznej; najtrudniejsza do zaobserwowania (choc niemal wszechobecna) jest przemoc symboliczna,
   3. sprawcy sa najczesciej ofiarami - i odwrotnie,
   4. terenem zachowan agresywnych bywaja najczesciej boiska szkolne, korytarze, toalety.

Istotnosc problemu potwierdza DFG - Forschungsprojekt "Gewalt in der Schule" prowadzony w latach 1994-1997 równolegle w szkolach saskich i heskich. Za szczególne wskazniki zachowania agresywnego mozna uznac:

    * niesprzyjajace stosunki rodzinne,
    * konformizm jako odniesienie do przestepczej kultury mlodziezowej,
    * odrzucenie lub dystans wobec szkolnych norm i wartosci, brak sukcesu w szkole,
    * nieodpowiedni klimat spoleczny,
    * brak wlasciwych stosunków nauczyciel - uczniowie,
    * niewlasciwie uksztaltowane postawy prospoleczne.

Powszechnie sie sadzi, iz przemoc, jako reakcja na spoleczne warunki mlodziezy jest przeniesiona do szkoly. Jednak niewatpliwie wiele zagrozen znajduje sie tez w przestrzeni szkolnej i na ten kontekst nalezaloby zwrócic specjalna uwage. Gdyby nauczyciel posiadal wlasciwe kompetencje, sprawnie prowadzil lekcje, okreslil jasno swoje wymagania i obiektywnie ocenial, a uczniowskie problemy i trudnosci szkolne nie zazebialy sie z problemami domowymi, uczen otrzymywalby w szkole pomoc, wsparcie, uznanie, osiagnal sukces radzac sobie z klopotami, frustracjami - szkola bylaby moze wtedy niemal idealnym miejscem do rozwoju.

Klasa, w której dominuje konkurencja, nie sprzyja budowaniu spolecznych kompetencji, a obciazajace psychicznie szkolne sytuacje niosa dla ucznia przykre doswiadczenia. Uczenie jest pasywne i reproduktywne, cechuja je frontalne nakazy, brak zwiazków z rzeczywista sytuacja dziecka i warunków do indywidualnego uczenia i doswiadczania (K. Ratzke). FAUSTLOS moze w tej sytuacji odegrac kapitalna role, dajac wsparcie dzieciom w ksztaltowaniu umiejetnosci niezbednych w kontaktach interpersonalnych, program nie teoretyzuje bowiem, ale wskazuje droge do poradzenia sobie z problemem, otoczeniem, a przede wszystkim z samym soba.

Izabella Lukasik